ابن‌عیینه ابومحمد سفیان بن عیینه هلالیاِبْنِ عُیَیْنه، ابومحمد سفیان بن عیینة بن میمون هلالی (۱۰۷- ۱۹۸ق/۷۲۵-۸۱۴م)، محدث و فقیه کوفی. می‌باشد. ۱ - نسبنسبت هلالی او مربوط به رابطه ولاء با بنی هلال بن عامر است. ۲ - زندگیسفیان در کوفه زاده شد [۲]
ابن حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش فلایشهامر، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
و از دوران کودکی به فراگیری علم روی آورد. ابن عیینه همراه پدرش که از کارگزاران خالد بن عبدالله قسری بود، درپی عزل خالد در ۱۱۴ق/۷۳۲م رهسپار مکه شد ، وی در ۱۲۶ق به کوفه بازگشت. و او سفری نیز به بغداد داشته و در ۱۵۰ و ۱۵۲ق به یمن رفته است. [۶]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۴۹۷، بیروت، دارصادر.
ابن عیینه بیش از ۸۰ تن از بزرگان تابعین را درک نموده است.۳ - اساتیدو از آن‌ها حدیث شنیده است که از آن میان مالک بن انس، ایوب سختیانی، ابان بن تغلب، ثور بن یزید حمصی، جابربن یزید جُعفی، حمید بن قیس اعرج، عبدالله ابن کثیر مکی، عاصم بن بهدله، ابوالزناد، عبدالله بن شُبُرمه، عبدالملک ابن عبدالعزیز بن جُریج، ابن مقحَیصِن سهمی، محمد بن سائب کلبی، ابن ابی لیلی و محمد بن مسلم زهری شایان ذکرند، [۹]
مزی، یوسف، تهذیب الکمال، ج۱۱، ص۱۷۸- ۱۸۳، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
وی را از اصحاب امام صادق (ع) نیز دانسته‌اند. [۱۰]
برقی، احمد، الرجال، ج۱، ص۴۱، به کوشش محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش.
۴ - شاگردانابن عیینه را یکی از آگاه‌ترین محدثان به حدیث اهل حجاز و به ویژه به احادیث مربوط به تفسیر شمرده‌اند [۱۲]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، تقدمة المعرفة، ج۱، ص۳۲-۳۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
افراد بسیاری نیز از او حدیث شنیده‌اند که از مشاهیر آنان سفیان ثوری، عبدالله بن مبارک، محمد بن ادریس شافعی، احمد بن حنبل، علی بن مدینی، یحیی بن معین، سعید بن منصو ر، احمد بن منیع بغوی، اسحاق بن راهویه، حسن بن صالح بن حی، حسن بن محمد زعفرانی، حماد بن زید، زبیر بن بکار، ابوبکر بن ابی شیبه، عبدالرزاق صنعانی، عثمان بن محمد بن ابی شیبه، ابونعیم فضل بن دکین، محمد بن عمر واقدی و نعیم بن حماد مروزی را می‌توان نام برد. [۱۳]
احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۲۵، مصر، ۱۳۱۳ق.
[۱۴]
شافعی، احمد، مسند، ج۱، ص۸، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۱۵]
سعید بن منصور، سنن، ج۱، ص۵۴، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بمبئی، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۲م.
[۱۶]
ابن ابی شیبه، عبدالله، المصنف، ج۱، ص۳۵، به کوشش عامر عمری اعظمی، بمبئی، الدار السلفیة.
[۱۷]
واقدی، محمد، المغازی، ج۳، ص۱۱۱۳، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
[۱۸]
مزی، یوسف، تهذیب الکمال، ج۱۱، ص۱۸۳- ۱۸۸، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
۵ - وثاقتابن عیینه مورد وثوق رجالیان و محدثان بوده و روایات او در صحاح سته و غیر آن وارد شده است [۱۹]
بخاری، محمد، صحیح، ج۱، ص۲۱۱، استانبول، المکتبة الاسلامیة.
[۲۰]
مسلم بن حجاج، صحیح، ج۲، ص۱۴۸۳، به کوشش محمد فؤد عبدالباقی، مصر.
[۲۱]
ابوداوود، سلیمان، سنن، ج۴، ص۳۵، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویه.
[۲۲]
ترمذی، محمد، سنن، ج۴، ص۱۵۱، به کوشش احمد محمد شاکر، مصر.
[۲۳]
نسائی، احمد، ج۷، ص۱۴۰، سنن، قاهره، ۱۳۴۸ق/ ۱۹۳۰م.
[۲۴]
ابن ماجه، محمد، سنن، ج۱، ص۷۳۴، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۴م.
با این حال در منابع گاه کم دقتی‌هایی چون تدلیس در اسانید [۲۵]
ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، ج۲، ص۱۷۰، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
و تلخیص متون [۲۶]
جاحظ، عمرو، البیان والتبیین، ج۱، ص۱۵۴، به کوشش حسن سندوبی، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
به وی نسبت داده شده است.۶ - مذهباز نظر مذهب ابن ندیم [۲۸]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۲۶.
[۲۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۲۷.
او را زیدی می‌شمارد.۷ - خصوصیاتوی در جرح و تعدیل راویان، صاحب نظر بوده و ابن ابی حاتم [۳۰]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، تقدمة المعرفة، ج۱، ص۳۵-۴۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
او را فردی نقاد به شمار آورده و برخی نظرات وی را در امر جرح و تعدیل ذکر نموده است. وی به عنوان زاهدی حکیم شناخته شده و بسیاری کلمات حکیمانه از او نقل شده است. [۳۱]
ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، ج۷، ص۲۷۰- ۳۰۴، قاهره، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۷م.
۸ - وفاتابن عیینه در سال آخر عمر خود به مکه رفت و سرانجام در ۹۱ سالگی در آن‌جا درگذشت و در کوه حجون به خاک سپرده شد [۳۲]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۴۹۸، بیروت، دارصادر.
[۳۳]
ابن حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش فلایشهامر، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م.
مقبره‌ای به نام وی در استانبول وجود دارد که دلیلی بر صحت انتساب آن به وی در دست نیست.۹ - آثارعجلی [۳۴]
عجلی، احمد، تاریخ الثقات، ج۱، ص۱۹۵، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
و ابن ندیم [۳۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۲.
تصریح کرده‌اند که از او اثری شناخته نشده است؛ بنابراین آثاری چون جوابات القرآن [۳۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۷.
که برای او ذکر کرده‌اند، احتمالاً توسط دیگران تدوین شده است.همچنین ابن ندیم [۳۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۷.
از تفسیری که به او نسبت داده شده، یاد کرده و سیوطی در الدر المنثور [۳۸]
سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۱، ص۶۵، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
و به گفته سرگین، ثعلبی در الکشف‌والبیان از تفسیراو استفاده‌کرده‌اند.نجاشی [۳۹]
نجاشی، احمد، ج۱، ص۱۹۰، الرجال، به کوشش موسی زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
نیز نوشته که وی «نسخه» ای را از امام صادق (ع) روایت کرده است. همچنین مجموعه‌هایی پراکنده از احادیث گردآوری شده ابن عیینه به صورت خطی در کتابخانه ظاهریه موجود است. [۴۰]
فهرس مجامیع المدرسة العمریة فی دارالکتب الظاهریة، به کوشش یاسین محمد سواس، ج۱، ص۱۸، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
[۴۱]
فهرس مجامیع المدرسة العمریة فی دارالکتب الظاهریة، به کوشش یاسین محمد سواس، ج۱، ص۲۲، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، تقدمة المعرفة، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م. (۲) ابن ابی شیبه، عبدالله، المصنف، به کوشش عامر عمری اعظمی، بمبئی، الدار السلفیة. (۳) ابن حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، به کوشش فلایشهامر، قاهره، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۵۹م. (۴) ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر. (۵) ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م. (۶) ابن ماجه، محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۴م. (۷) ابن ندیم، الفهرست. (۸) ابوداوود، سلیمان، سنن، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویه. ۹) ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۷م. (۱۰) احمد بن حنبل، مسند، مصر، ۱۳۱۳ق. (۱۱) بخاری، محمد، صحیح، استانبول، المکتبة الاسلامیة. (۱۲) برقی، احمد، الرجال، به کوشش محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش. (۱۳) بسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۱۴) ترمذی، محمد، سنن، به کوشش احمد محمد شاکر، مصر. (۱۵) جاحظ، عمرو، البیان والتبیین، به کوشش حسن سندوبی، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م. (۱۶) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۱۷) ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۱۸) سعید بن منصور، سنن، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بمبئی، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۲م. ۱۹) سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۲۰) شافعی، احمد، مسند، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. ۲۱) طوسی، محمد، الرجال، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۲۲) عجلی، احمد، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م. (۲۳) فهرس مجامیع المدرسة العمریة فی دارالکتب الظاهریة، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م. (۲۴) مزی، یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م. (۲۵) مسلم بن حجاج، صحیح، به کوشش محمد فؤد عبدالباقی، مصر. (۲۶) نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق. (۲۷) نسائی، احمد، سنن، قاهره، ۱۳۴۸ق/ ۱۹۳۰م. (۲۸) واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌عیینه»، ج۴، ص۱۵۶۱. |